Cán cân thanh toán quốc tế là gì? Vai trò và các yếu tố ảnh hưởng

Cán cân thanh toán quốc tế là gì?

Khái niệm

Cán cân thanh toán quốc tế hệ thống hóa tất cả các giao dịch kinh tế, thu chi ngoại tệ giữa một quốc gia và các nước khác trong một khoảng thời gian nhất định. Mỗi quốc gia đều có mối quan hệ kinh tế, văn hóa, chính trị, quân sự và ngoại giao với các quốc gia khác, từ đó phát sinh các dòng ngoại tệ lưu chuyển vào và ra khỏi quốc gia, hình thành các khoản thu và chi ngoại tệ.

Để đánh giá chính xác tình hình thu chi ngoại tệ trong từng giai đoạn, các giao dịch này được tổng hợp và ghi chép lại trên một biểu mẫu đặc biệt gọi là cán cân thanh toán quốc tế.

Cán cân thanh toán quốc tế tiếng Anh là gì?

Cán cân thanh toán quốc tế tiếng Anh là Balance of payment. 

Ví dụ về cán cân thanh toán quốc tế

Việt Nam xuất khẩu điện thoại di động và linh kiện điện tử sang Mỹ, mang về 1 tỷ USD. Việt Nam nhập khẩu máy móc thiết bị từ Nhật Bản với tổng giá trị 500 triệu USD. 

Cán cân thương mại = Xuất khẩu - Nhập khẩu = 1 tỷ USD - 500 triệu USD = +500 triệu USD. Khi cán cân thương mại dương (+), quốc gia đang xuất siêu; khi âm (-), quốc gia đang nhập siêu.

>>> Xem thêm: Quy luật kinh tế là gì? Phân biệt với tính chất kinh tế chi tiết

Cán cân thanh toán quốc tế hệ thống hóa giao dịch kinh tế, thu chi

Các loại cán cân thanh toán quốc tế hiện nay

Cán cân thanh toán quốc tế được chia thành 2 loại chính:

• Cán cân thanh toán quốc tế theo thời kỳ: Đây là loại cán cân phản ánh tất cả các khoản ngoại tệ mà một quốc gia đã thu và đã chi trong một khoảng thời gian nhất định.
• Cán cân thanh toán quốc tế tại thời điểm: Loại cán cân này ghi nhận các khoản ngoại tệ dự kiến sẽ thu và sẽ chi tại một thời điểm cụ thể trong tương lai.

Các giao dịch tiền tệ được ghi nhận trong cán cân thanh toán thực chất là các hoạt động giao dịch giữa các cá nhân và tổ chức cư trú trong nước với các cá nhân và tổ chức không cư trú, và ngược lại.

>>> Xem thêm: Tỷ trọng là gì? Cách tính tỷ trọng doanh thu, kinh tế đầy đủ

Có 2 loại cán cân thanh toán quốc tế hiện nay

Nội dung của cán cân thanh toán quốc tế

Tài khoản vãng lai

Cán cân này phản ánh các dòng lưu chuyển của hàng hóa, dịch vụ và các khoản chuyển tiền giữa các quốc gia.

Cán cân vãng lai (Current Account) được chia thành 4 nhóm chính:

• Thương mại hàng hóa: Bao gồm xuất khẩu và nhập khẩu hàng hóa.
• Dịch vụ: Ghi nhận các giao dịch liên quan đến dịch vụ như du lịch, vận tải, tài chính.
• Yếu tố thu nhập: Bao gồm các khoản thu nhập từ đầu tư và lao động, như lợi nhuận từ đầu tư nước ngoài, tiền lương của người lao động quốc tế.
• Chuyển tiền thuần: Ghi nhận các khoản chuyển tiền không hoàn lại như kiều hối, viện trợ nước ngoài.

Công thức:

Trong đó:  

Công thức tính tài khoản vãng lai

Cán cân vốn và tài chính

Cán cân vốn của một quốc gia thể hiện các dòng luân chuyển vốn, bao gồm hai loại chính: vốn ngắn hạn và vốn dài hạn.

• Luồng vốn ngắn hạn: Bao gồm các dòng vốn ngắn hạn như tín dụng thương mại, tín dụng ngân hàng ngắn hạn, và các khoản tiền gửi ngắn hạn. Đây là những khoản vốn có tính thanh khoản cao và thời gian luân chuyển nhanh.
• Luồng vốn dài hạn: Ghi nhận các dòng vốn dài hạn như đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI), tín dụng quốc tế dài hạn (bao gồm tín dụng thương mại và tín dụng ưu đãi), và các hình thức đầu tư gián tiếp như mua bán cổ phiếu, trái phiếu quốc tế.

Cán cân tài chính bao gồm các khoản vốn chuyển giao một chiều, không có yêu cầu hoàn lại như viện trợ không hoàn lại, xóa nợ, và các tài sản của người di cư. Cán cân này được coi là thặng dư khi tổng dòng vốn vào lớn hơn tổng dòng vốn ra.

Công thức: 

Trong đó:

Công thức tính cán cân vốn tài chính

Lỗi và sai sót

Trong cán cân thanh toán quốc tế, luôn có một khoản mục sai số và thiếu sót để điều chỉnh những chênh lệch phát sinh do sai sót trong quá trình thống kê. Khoản mục này tồn tại vì các số liệu giao dịch quốc tế thường không thể được ghi nhận một cách hoàn hảo do nhiều nguyên nhân.

Nguyên nhân chủ yếu là do sự khác biệt về thời gian, địa điểm và phương pháp ghi chép của các giao dịch thanh toán quốc tế. Các giao dịch có thể được ghi nhận vào những thời điểm khác nhau, ở các địa điểm khác nhau, hoặc sử dụng các phương pháp ghi chép khác nhau giữa các quốc gia. Điều này dẫn đến sự không đồng bộ và gây ra những sai lệch trong thống kê.

Vì vậy, để đảm bảo tính chính xác của cán cân thanh toán, khoản mục sai số và thiếu sót được đưa vào nhằm điều chỉnh và bù đắp cho những sai lệch này, giúp cân đối số liệu tổng thể.

Công thức:

Trong đó: 

• Cán cân tổng thể (E): Được xác định bằng thay đổi dự trữ ngoại hối Nhà nước chính thức do giao dịch tạo ra trong kỳ báo cáo (E = -F).
• Dự trữ và các hạng mục liên quan (F): Được xác định bằng thay đổi dự trữ ngoại hối Nhà nước chính thức do giao dịch tạo ra trong kỳ báo cáo.

Công thức tính lỗi và sai sót

Cán cân tổng thể

Khi công tác thống kê đạt được độ chính xác tuyệt đối (lỗi và sai sót bằng 0), thì cán cân tổng thể sẽ được tính đơn giản là tổng của cán cân vãng lai và cán cân vốn.

Công thức tính cán cân tổng thể là:

Kết quả của cán cân tổng thể cho biết tình trạng kinh tế đối ngoại của một quốc gia:

• Nếu kết quả dương (+): Quốc gia có thặng dư, tức là dòng thu ngoại tệ vào đã hoặc sẽ tăng lên, cho thấy một tình hình kinh tế đối ngoại tích cực.
• Nếu kết quả âm (-): Quốc gia có thâm hụt, nghĩa là dòng thu ngoại tệ vào đã hoặc sẽ giảm đi, phản ánh sự suy giảm trong thu nhập ngoại tệ.

Như vậy, cán cân tổng thể giúp đánh giá được sức khỏe kinh tế của một quốc gia trong bối cảnh toàn cầu, đặc biệt là khả năng thu hút vốn và duy trì dòng thu ngoại tệ ổn định.

Công thức tính cán cân tổng thể

Tài trợ chính thức (Cán cân bù đắp chính thức)

Tài trợ chính thức là cán cân bù đắp chính thức, bao gồm các hạng mục như dự trữ ngoại hối quốc gia, quan hệ tài chính với các ngân hàng trung ương khác, Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF) và các thay đổi dự trữ của ngân hàng trung ương bằng đồng tiền của quốc gia lập cán cân thanh toán.

Trong số đó, dự trữ ngoại hối quốc gia đóng vai trò quan trọng nhất. Để đơn giản hóa quá trình phân tích, dự trữ ngoại hối thường được xem như là khoản mục chính trong cán cân bù đắp chính thức.

>>> Xem thêm: Tỷ giá trung tâm là gì? Tác động của tỷ giá trung tâm tới kinh tế

Vai trò của cán cân thanh toán quốc tế

Cán cân thanh toán quốc tế phản ánh kết quả của các hoạt động giao dịch giữa một quốc gia và nhiều quốc gia khác. Đây là một chỉ số quan trọng, thể hiện rõ tình trạng công nợ của quốc gia đó: nếu cán cân thặng dư, quốc gia đang ở vị thế chủ nợ; ngược lại, nếu cán cân thâm hụt, quốc gia đang mắc nợ các nước khác.

Cán cân thanh toán quốc tế cũng là một thước đo để đánh giá vị thế kinh tế của một quốc gia trên trường quốc tế. Địa vị này là kết quả của tổng hợp các hoạt động như thương mại, dịch vụ, và các chính sách rút vốn đầu tư ra khỏi các quốc gia khác. Do đó, cán cân thanh toán quốc tế là một tài liệu quan trọng, hỗ trợ các nhà hoạch định chính sách kinh tế ở tầm vĩ mô trong việc đánh giá tình hình kinh tế đối ngoại.

Số liệu từ cán cân thanh toán sẽ tác động mạnh mẽ đến tỷ giá hối đoái và tạo ra những biến động trong phát triển kinh tế - xã hội. Với các nhà nghiên cứu và các nhà hoạch định chính sách, tình trạng cán cân thanh toán là cơ sở quan trọng để lập kế hoạch kinh tế. Nếu cán cân thanh toán bị thâm hụt, Chính phủ có thể thực hiện các biện pháp như tăng lãi suất hoặc cắt giảm chi tiêu công để hạn chế dòng tiền ra. Dựa trên tình hình cụ thể của cán cân thanh toán, Chính phủ sẽ xây dựng các chiến lược phát triển kinh tế - xã hội và đưa ra những chính sách phù hợp nhằm thúc đẩy tăng trưởng kinh tế bền vững.

>>> Xem thêm: Quy luật kinh tế là gì? Phân biệt với tính chất kinh tế chi tiết

Cán cân thanh toán quốc tế thể hiện kết quả giao dịch giữa một quốc gia và nhiều quốc gia khác

Nguyên tắc lập cán cân thanh toán quốc tế của Việt Nam

Căn cứ Điều 8 Nghị định 16/2014/NĐ-CP có 06 nguyên tắc lập cán cân thanh toán quốc tế của Việt Nam bao gồm:

1. Phù hợp với thông lệ quốc tế về thống kê cán cân thanh toán và điều kiện thực tiễn của Việt Nam.

3. Đơn vị tiền tệ lập cán cân thanh toán là đồng đôla Mỹ (USD).

4. Tỷ giá quy đổi đồng Việt Nam (VND) sang USD là tỷ giá bình quân liên ngân hàng do Ngân hàng Nhà nước công bố tại thời điểm cuối kỳ báo cáo.

5. Quy đổi các ngoại tệ không phải USD sang USD được thực hiện như sau:

a) Quy đổi ngoại tệ sang VND theo tỷ giá tính chéo của VND so với loại ngoại tệ đó do Ngân hàng Nhà nước công bố để tính thuế xuất khẩu và thuế nhập khẩu áp dụng trong kỳ báo cáo;

b) Sau khi quy đổi sang VND, việc quy đổi sang USD được thực hiện theo tỷ giá quy định tại Khoản 3 Điều này.

6. Thời điểm thống kê các giao dịch là thời điểm thay đổi quyền sở hữu giữa người cư trú và người không cư trú.

7 Giá trị của giao dịch được xác định theo nguyên tắc thị trường tại thời điểm giao dịch.

Quy định lập cán cân thanh toán quốc tế của Việt Nam

Các yếu tố ảnh hưởng đến cán cân thanh toán quốc tế

Cán cân mậu dịch

Cán cân mậu dịch đóng vai trò quyết định đối với vị trí của cán cân thanh toán quốc tế (BOP), trong đó cán cân thương mại bị ảnh hưởng bởi nhiều yếu tố tác động trực tiếp. Ví dụ bao gồm:

• Thương mại hữu hình: Là một hạng mục quan trọng trong BOP và thường xuyên xuất hiện. Tình trạng thặng dư hay thâm hụt trong thương mại hữu hình của mỗi quốc gia phụ thuộc vào trình độ phát triển khoa học kỹ thuật và sự phong phú của tài nguyên thiên nhiên. Một số quốc gia, nhờ vào nguồn tài nguyên dồi dào, có thể có cán cân thương mại thặng dư, trong khi các quốc gia khác lại gặp phải tình trạng nhập siêu.
• Thương mại vô hình: Chủ yếu bao gồm các dịch vụ và du lịch. Những quốc gia có lợi thế về vị trí địa lý, cảnh quan thiên nhiên, và khí hậu thuận lợi thường thu hút lượng lớn khách du lịch quốc tế, từ đó tạo ra nguồn thu ngoại tệ ổn định, làm cải thiện cán cân thương mại vô hình.

Lạm phát

Khi các yếu tố khác không thay đổi, nếu tỷ lệ lạm phát của một quốc gia cao hơn so với các quốc gia khác có quan hệ thương mại, điều này sẽ làm giảm khả năng cạnh tranh của hàng hóa quốc gia đó trên thị trường quốc tế. Kết quả là, khối lượng xuất khẩu của quốc gia sẽ bị suy giảm.

>>> Xem thêm: Tỷ lệ lạm phát Việt Nam qua các năm? Nguyên nhân và ảnh hưởng hiện nay

Thu nhập quốc dân

Thu nhập quốc dân có ảnh hưởng đến các thống kê trong cán cân thanh toán quốc tế. Nếu thu nhập của một quốc gia tăng nhanh hơn so với các quốc gia khác, thì tài khoản vãng lai của quốc gia đó sẽ có xu hướng giảm, do mức tiêu thụ hàng hóa trong nước tăng lên.

Tỷ giá hối đoái

Nếu đồng tiền của một quốc gia bắt đầu tăng giá so với đồng tiền của quốc gia khác, tài khoản vãng lai của quốc gia đó sẽ giảm, giả sử các yếu tố khác không thay đổi. Khi đồng tiền của quốc gia mạnh lên, hàng hóa xuất khẩu từ quốc gia đó sẽ trở nên đắt đỏ hơn đối với các quốc gia nhập khẩu. Kết quả là, nhu cầu đối với hàng hóa xuất khẩu của quốc gia đó sẽ giảm, dẫn đến suy giảm trong cán cân vãng lai.

>>> Xem thêm: Tỷ giá hối đoái là gì? Cách tính tỷ giá hối đoái đầy đủ nhất

Sự ổn định của chính trị, chính sách hối đoái

Sự ổn định chính trị của một quốc gia là nền tảng vững chắc để thúc đẩy sự phát triển kinh tế. Đây cũng là yếu tố tiên quyết để các quốc gia khác tăng cường quan hệ kinh tế với quốc gia đó. Bên cạnh đó, chính sách đối ngoại đóng vai trò là điều kiện đủ cho mọi quan hệ kinh tế trực tiếp. Trong bối cảnh mở cửa và hội nhập, một chính sách đối ngoại phù hợp sẽ là yếu tố then chốt mở đường cho sự phát triển của các yếu tố khác.

Khả năng và trình độ quản lý kinh tế của Chính phủ

Đây là yếu tố thúc đẩy sự phát triển bền vững và tăng trưởng liên tục của nền kinh tế. Yếu tố này không chỉ mang tính thử nghiệm mà còn giúp đánh giá sự năng động trong công tác điều hành nền kinh tế của chính phủ, trong đó bao gồm cả quan hệ kinh tế đối ngoại. Khi các yếu tố này được cải thiện, cán cân thanh toán quốc tế cũng sẽ có xu hướng cải thiện theo chiều hướng tích cực.

Các yếu tố ảnh hưởng đến cán cân thanh toán quốc tế thường gặp

Những câu hỏi thường gặp

Cán cân thanh toán quốc tế có bao nhiêu trạng thái?

Cán cân thanh toán quốc tế bao gồm 5 hạng mục sau: Cán cân vãng lai, cán cân vốn và tài chính, lỗi và sai sót, cán cân tổng thể và tài trợ chính thức.

Khi nào cán cân thanh toán thặng dư?

Thặng dư cán cân thanh toán: Xảy ra khi tổng thu nhập ngoại hối của quốc gia lớn hơn tổng chi trả ngoại hối

Tại sao phải cân bằng cán cân thanh toán quốc tế?

Việc cân bằng cán cân thanh toán quốc tế là cần thiết vì nó phản ánh sự ổn định và bền vững của nền kinh tế quốc gia trong quan hệ với các quốc gia khác. 

Cân bằng cán cân thanh toán không chỉ giúp duy trì sự ổn định tài chính, mà còn tạo nền tảng vững chắc cho tăng trưởng kinh tế bền vững. Cùng đón đọc những bài viết về kiến thức tài chính của Tikop trong những lần sau nhé!